Bu qonağı çoxdan - Xocalı hadisələrinə bağlı ermənilər haqqında yalanlar və çirkli iftiralar dünyada genişləndirilmə vaxtından gözləyirdik. Dana Mazalova bütün Qarabağ müharibəsini keçmiş, dünya başqa çətin nöqtələrində işləmiş, çox filmlərin və məqalələrin müəllifi olan bir çex jurnalistdir. Məhz Mazalova 1992 ilin martında fevralın sonunda azərbaycanlı jurnalist və operator Çingiz Mustafayevin Ağdam yaxınında çəkmiş kadrlarını görə bilərdi.
Dana, nə vaxt və neçə bizim regionumuz və Ermənistan sizi maraqlandırdı?
1982 ildə əməkdaşım avtobusla SSRİ-nə getmək etdi, mən də düşünmədən Yerevannın marşrutunu seçdim. Bu təsadüfi qərar deyildi – bir il qabaq mənə "Ermənistan arxitektura abidələri" adlı bir kitab hədiyə etmişlər. Məhz belə mən Ermənistana ilk dəfə oldum, və mənə ən güclü təsiri Qoşavank bağışladı – kilsənin müxtəlif yerlərində gənc uşaqlar erməni köhnə mahnıları oxuyurdu. Bu unudulmazdı - heyran doğurucu akustika və musiqi.
Bundan başqa məni erməni gözləri təəccübə saldı. Mənə gəlir, ki bu gözlərdə xüsusi bir izhar donmuş, ki mən ürəyimdə "qalibiyyət itaəti" adlandırdım. Ümumiyyətlə mən çox qədim millətlərə aid olan insanların gözlərinə baxmaq sevirəm. Bu cür bir nəzəriyyə var, ki ona görə barbarlar daha mədəni millətləri ovalıqdan dağlara sıxışdırıb çıxartdılar. Qafqazda da elə oldu. Məncə burada fövqəladə və izahedilməz bir şey var. Qarabağda qocalar var, ki hətta oxuya bilmirlər, lakin onlarda o qədər alimlik və aqillik var, ki dünyanın bütün universitetlərdə oxumuş adam bu dərəcəyə çata bilməz. Ümumiyyətlə Ermənistan mənim üçün Avropa və xristian mədəniyyətlərinin mərkəzlərinin biridir.
Buna görə zəlzələ günlərdə buraya gəldiyim və müharibə zamanında hadisələri aydınlatdığım təbii idi. Daim Yerevandan Stepanakertə, Bakıya və Moskvaya gəzirdim. İki tərəfdən müharibəni aydınlatmağa çalışırdım, həm erməni həm də azərbaycanlı səngərlərində olmuşam.
Xocalıda nə baş verdiyini nə vaxt ilk dəfə bildiniz?
1995 ilin aprelində mən çex həftəlik "Refleks" qəzetində nəşr edilmiş məqalədə mənə məlum olan bütün şeylərini anlatdım. 1992 ilin martın ortasında mənə dost olan azərbaycanlı operator və jurnalist Çingiz Mustafayev Bakıdakı evində mənə Ağdam yaxınında çəkilmiş xam videomaterial göstərdi. Qeyd etmək istəyirəm, ki Çingiz oradakı həlak olmuş insanları çəkmiş tək adam imiş. Lakin Çingizin mənə göstərdiyi kadrlar bu gün Azərbaycan tərəfindən guya onun çəkilmiş dünyaya göstərilən kadrları ilə heç bağlı deyil.
Çingiz vertolyotla uçdu və meyitlərin bir qismi dəfn etmək üçün çıxartdı. Bu Ağdamdan 10 km məsafədə yatmış və tamamilə geyimli axıska türklərin meyitləri imiş. Bu yer azərbaycanlılar kontrolu altında idi, meyitlər arasında isə Mustafayev azərbaycanlı vertolyotdan qorxmayan əsgəri forma ilə bir adam gördü. Bunları mən onun göstərdiyi kadrlarda görmüşəm. Bir neçə gün sonra Mustafayev başqa meyitlər üçün oraya qayıtdı, amma dəyişikliklər onu heyrətə saldı – meyitlərin başlarının dərisi soyulmuşdu.
Azərbaycan tərəfi soyundurulmuş və zorlanmış uşaqların, qadınların eybəcərlənmiş meyitlərinin kadrları göstərir. Belə kadrlar Mustafayevdə vardı?
Təkrar edirəm – Mustafayevin çəkmiş kadrlarında nə soyundurulmuş uşaqlar və qadınlar nə də başlarının dərisi soyulmuş kişilər yox imiş. Lakin mən unutmadım, ki həlak olmuş insanların dizləri güllə ilə vurulmuşdu. Mustafayev birinci peşəsi ilə həkim idi, buna görə o birdən anladı, ki bu insanlar uzun və işgəncə ilə ölürdü və qan apardılar. Bundan başqa şübhəsiz onları yaxından vurdular və dizlərinə nişan aldılar. Kim isə qəsdən bu insanları öldürdü, lakin kim və nə məqsədlə deyə bilmirəm. Mən yalnız gördüyümü deyirəm.
Mustafayev nə isə bu kadrları izah edirdimi?
Bunları izah etmək çətindir. O yalnız dedi - "Sən anladın? İndi mən Bakıda zirehli geyimsiz gəzmək qorxuram". Siz bilirsiniz, ki bir neçə ay keçəndən sonra Mustafayev öldürüldü. Yeri gəlmişkən Çingiz həqiqi peşəkar olaraq öz ölümü çəkdi. Kamera əlində durmuş, və arxadan zərb alanda obyektivi öz yanına çevirdi.
Sizcə Mustafayevin həqiqi kadrlar indi harada ola bilər?
Ehtimala görə onlar Mustafayevin işləmiş telekompaniya arxivlərində qala bilərdi. Axtarmaq gərəkdir.
1992 ilin 2 aprelində "Nezavisimaya qazeta" qəzetində nəşr edilmiş və həqiqətən fevral axırındakı Ağdam hadisələrini aydınlaşdıran Mütəllibovdan məşhur müsahibəni neçə ala bildiniz?
Məhz Çingizin kadrları sizin bildiyinə görə Xocalı hadisələrindən sonra istefaya çıxmış Mütəllibova mənim sualların səbəbi oldu. Bundan başqa müxbirin devrilmiş prezidentdən müsahibə alması tamamilə məntiqidir.
Sonra Mütəllibov dinc sakinlər üçün humanitar koridorun olduğu haqqında öz sözləri təkzib etdi.
Onun işidir. Mən onun bunu dediyini bilirəm. Bunu müsahibəni oxuyan "Nezavisimaya qazeta" əməkdaşları və qeydi dinləyən kolleqa müxbirlər təsdiq edə bilərlər. Mənim bildiyimə görə kassetlər də qalmış. Deyə bilərəm, ki Azərbaycanda məhz məni bu müsahibə üçün günahkar bilirlər. Orada sayırlar, ki mən bu sualı verməməli idim. Deməli, ki mən demokrat müxbir normalarına əsaslanmaq üçün müqəssirim.
Sonra siz öz materiallarda bu mətləbə qayıtdınızmı?
Çex oxucular üçün bu mövzu maraqlı deyil və yalnız əgər bu günə bağlı olarsa aktual olur, çex şəhər Lidits kimi. Bilirsiniz, ki İkinci Dünya Müharibəsi vaxtında bu kiçik şəhərin əhalisi faşistlər tərəfindən tamamilə məhv edildi və bu gün orada qurbanların xatirəsi memorialı qoyulmuşdu. 26 fevralda Liditsdə bir aksiyanın düzəlməsini biləndə mən məsləhətləşdim və oraya getməyə qərar verdim. Təəssüf, ki çex tərəfi azərbaycanlıların verilmiş materiallarının doğruluğunu yoxlamadı, lakin erməni səfirliyinin müdaxiləsi nəticəsində dəvət edilmiş bir neçə rəsmi şəxslər, məsələn mədəniyyət naziri Liditsə getmədi.
Mən azərbaycanlı təşkilatın rəhbəri Nəzərova yaxınlaşdım və soruşdum: "Xocalı qurbanları olaraq göstərilən bu fotoları haradan tapdınız?" muzey əməkdaşları ilə və Lidits meri ilə də danışdım, çıxış etdim və mənim bütün bildiyimi faktlarla və sitatlarla nağıl etdim. Bundan başqa mən dedim, ki bu aksiya nasistlər qurbanları xatirəsinə masqaradır və sadəcə yolverilməzdir. Biz saxtakarlıqlarla çirkli piar üçün bizim abidələrimizdən və xatirələrimizdən kim isə tərəfindən istifadə edilməsini istəmirik.
Gəlin əvvəldə danışmış mövzu ilə başa çatdıraq. Siz deyirdin, ki Ermənistanda xüsusi bir ruh var. Bunu indi də hiss edirsiniz?
Mənə elə gəlir, ki siz bu ruhu itirirsiniz, lakin bu proses zəlzələdən sonra başladı. Aclıq, soyuqluq və qaranlıq zamanında öz mədəniyyəti və ətrafındakı adamlara yanaşmanı saxlamaq çətindir. Bundan başqa xüsusilə postsovet ölkələrində hiss olunan, heç vaxt izsiz keçməyən və bir çox nəticələrə səbəb olan müharibə. Mən bunu daha qısa icazə verilmiş şeylərə həssaslığın azalması adlandırıram. Bu cür Rusiyada mayor yevsükovların meydana çıxmasına səbəb olan çeçen müharibəsindən sonra oldu, Bosniyada oldu, Ermənistan və Azərbaycan üçün də xarakterlidir. Əxlaq plankası düşür, aşkar düşkünlük gedir – təəssüf, ki müharibə qaçılmaz nəticələri budur.
P.S. Dana ilə görüşməmiz zamanında maraqlı bir hadisə baş verdi. Hotelin xollunda"Qara bağ" kitabının müəllifi Tomas de Vaal göründü və kimin müsahibə verməsini soruşdu. Biz dedik, ki Xocalı yaxınında baş vermiş hadisələr haqqında nağıl edən çex müxbirdir. Qarabağ məsələsinin tədqiqatçısı sayılan və ağıllı üzlə bu münaqişənin neçə həll etməsini hamıya məsləhət görən de Vaalın reaksiyası gözlənilməz oldu – o nədənsə hirsləndi və tez-tələsik gözdən itdi - Mazalovanın danışdıqları onu maraqlandırmadı. Qarabağ müharibəsinin haqqında həqiqəti yəqin bilən bəla bir "tədqiqatçı" və "ekspert"...
Mövzu ilə bağlı digər materiallar:
Siyasi uzaqgörənliyin olmaması Xocalı hadisəsinə gətirib çıxırdı
Azərbaycan tərəfinin şəhadətləri
Xocalı haqqında həqiqəti söylədiyi üçün Azərbaycandan sürgün edilib
Hakimiyyətin sərəncama görə Xocalının ermənilər tərəfindən tutmadığını bildirməli idi
Ç. Mustafayev – qəhrəman, yoxsa saxtakarlıqla məşğul olan adam?
Xocalı: Gorünməmiş аldatmalar və saxtalaşdirmalar xronikasi
E-mail: