Azərbaycan sabiq prezidenti Ayaz Mütəllibov "Əl-Cəzirə" kanalının türk verilişində Xocalı faciəsi haqqında müsahibə verdi. O müsahibə zamanında faciənin səbəbləri və o vaxt gedən siyasi prosesləri haqqında danışdı, habelə diqqət və maraq cəlb edən bəzi ciddi məqamlara toxundu.
Sual. Qarabağda ermənilərlə qarşıdurmanın qabağını almaq mümkün olubmu?
Mütəllibov. Qarabağda erməni millətçiləri tərəfindən aparılan mübarizə hələ SSRİ vaxtında başlamışdır. Bu bir cəfəngiyat idi, çünki sovetlər ölkəsində ermənilər daha Azərbaycan tərkibində qalmaq yox, Ermənistana birləşmək istəkləri sualını qaldırdılar. Bu görünməmiş bir hal idi. 70 il ərzində onlar bu sualı qaldırırdılar. Amma o vaxt sistem buna icazə vermirdi.
Cavab. Burada Mütəllibovun hüquqi savadsızlığı, xəbərsizliyi ya da auditoriyanı qəsdən aldatması görünür. Sistem həm icazə verirdi, həm də bu imkanın həyata keçirilmə misalları da var idi. SSRİ varlığının bütün illərin konstitusiyasını, müttəfiq və muxtar respublikaların, vilayətlərin tarixini açmaq bu "görünməmiş cəfəngiyatın" bol olduğuna əmin olmaq üçün kifayətdir. Məsələn muxtar respublikadan müstəqil müttəfiq respublikaya çevirən və Özbəkistandan ayrılan Tacik SSR misalı. RSFSR-dan Qırımı aldığı və Ukrayna SSR-ya verdiyi faktı da maraqlıdır. Bundan başqa Dağlıq Qarabağı da SSSRİ yaradandan və iki respublikanın onun tərkibinə daxil ediləndən sonra QafByuro qərarına əsasən Azərbaycan tərkibinə daxil edildi. Ona görə DQAV ermənilərinin tələbi qanuna və misala uyğun və hüquqi idi – onlar bir vaxt Tacik muxtar vilayəti, habelə Qırım haqqında qərarlar verən Orqana müraciət etdi. Partiya fəalının bunu "eşitmədiyi" çox qəribədir. Lakin o bunu bilməli idi.
Mütəllibov. O zaman mən silaha əl atmadım, çünki müharibənin nəticə verməyəcəyini bilirdim. Ermənilərin arxasında güc var idi. Onlar öz özünə meydana çıxmadı. Erməni deyəndə mən erməni millətçiləri nəzərdə tuturam. Hər şey əlbəttə belə idi. Biz şikayət edirdik, məktublar göndərirdik, mən şəxsən bir neçə dəfə telefonla Qorbaçovla ciddi və ağır danışıqlar apardım. Mən soruşdum – siz Azərbaycandan nə istəyirsiniz? Günahımız nədir ki, bizə erməni ayaqları altında atdınız? Axı belə olmaz, bəs beynəlmiləlçilik ideologiyası, dostluq və digər fikirlər hara itib? O isə, necə deyərlər, həm nala, həm mıxa vururdu – ermənilərə başqa sözlər deyirdi və söz verirdi, bizə isə - tamamilə başqa sözlər.
Cavab. Cənab Mütəllibov deyəsən ondan "şikayətlər və məktublar" alan Qorbaçovla razılığını, SSRİ SQ və Azərbaycan OMON tərəfindən milli təmizləmə, avtomatlarla öz torpaqlarından qovulan şimali Qarabağ və DQAV silahsız erməniləri nişana alma "Koltso" əməliyyatını unudub. Ermənilər arxasında isə həqiqətdə güc var idi. Qəzəb və ədalət gücü. Mütəllibovun günahı elementar hüquqi əsaslarının bilməməsi, və 70 illik "dostluğun" problemləri qeyri-hərbi yolla yox – vilayəti deerməniləştirilməkdə tanklarla və avtomatlarla həll etməsi idi.
Mütəllibov. 1988 ilin ikinci ayından – qarşıdurmanın başlanğıcından ermənilər belə tələblər irəli sürürdülər, və Ermənistanda heç bir azərbaycanlı qalmadı – hamını qovdular. Axı onlar şəhərləri dolduran kənd təsərrüfatı sahəsi işçilər idi, şəhərlərdə isə ermənilər yaşayırdı. Bir az da bunun haqqında fikirləşəydi – azərbaycanlıları Ermənistana qaytaraydı balans üçün – ermənilər Azərbaycanda, azərbaycanlılar Ermənistanda. Belə bərabərlik olardı. Siz ermənilər isə azərbaycanlıları qovdunuz, axı belə olmamalı idi.
Cavab. "İkinci aydan" yandan axan formalaşdırma Sumqayıtda baş vermiş ermənilərin dəhşətli qırğını faktı gizlədir. Mütəllibovun bu "münasibətsiz" hadisənin üstündən ötməyə və birdən "Ermənistandan azərbaycanlıların qovulması" məsələsinə keçməyə istəyi aydındır, lakin yolverilməzdir. Ya hər şey danışmaq, ya da susmaq lazım. Əks təqdirdə mənzərə təhrif olunur. "Bir az da bunun haqqında fikirləşəydi" adresatın kim olduğunu da qəribədir. Üzündə Sumqayıt, Bakı, Hadrut, Qetaşen, Martunaşen ermənilərin qanı və dərdi günahı olan və "siz ermənilər bunun qabağını aldınız, azərbaycanlıları qovdunuz" deyən şəxs tamamilə ikiüzlüdür. "Azərbaycanlıların sürgününə" gəlincə isə Ermənistanda "sumqayıtlar" və "bakılar" olmadığını qeyd etmək kifayətdir. (Zəhlə aparan "Qafan qaçqınları" gəlincə isə bir xahiş var – mətbuatda və səlahiyyətli orqanların hesabatlarında mötəbər mənbələr təqdim edin).
Mütəllibov. Biz bir il gözlədik. 1990 ilin yanvarına qədər gözlədik. Sonra kütləvi qırğın və itkilər olacağını başa düşdük. Bilirsiniz, əgər biz icazə versəydik, ermənilər boğazımızı tutardılar türklər boğazı kimi. 1914-15 illərdən başlayaraq onlar daima genosid deyirlər. Biz onları Bakıdan deportasiya etməsaydıq, gələcəkdə 100 il sonra onlar türklərə yanaşdığı kimi bizə böyük problemlər yaradardı. Biz dərhal onları qovduq. Çünki dediyim kimi qan töksəydi, bu isə artıq başladı, böyük fəlakət olardı.
Cavab. 1990 ilin yanvarına qədər artıq ermənilərin iki qırğını baş vermişdi (Sumqayıt 1988), Kirovabad (1988), "xilasedici sürgünü" isə 1990 ilin 13-19 yanvarında baş verən üçüncü qırğın müşayiət edirdi. Elə ki iş görməməklə gözlədiklərini demək olmaz. Mütəllibov türk auditoriyası üçün danışanda onlara başa düşülən kateqoriyalarla danışdığını aydındır, amma 1915 ilin türklərindən daha ağıllı və uzaqgörən görünməyə təşəbbüsü çox gülüncdür.
Mütəllibov. Xocalı hadisələri Azərbaycan xalqına çox pis təsir göstərdi. O zaman xalq psixoloji təzyiqi altına düşdü, və bu yaralanmış xalq dəhşətdən istər-istəməz Xalq cəbhəsi vasitəsi ilə üzərimə qalxdı. Çünki mən prezident idim, mənə deyirdilər – niyə onları müdafiə etmədin? Axı necə müdafiə etmək? Biz Qarabağda vuruşururduqmu? Xocalı isə Qarabağda idi. Biz Qarabağa girə bilirdikmi? Yox.
Cavab. Yenə hiylə. Şuşi da Qarabağda idi, və buna baxmayaraq orada Azərbaycan qoşunları var idi və hər gün artilleriya ilə uşaqlar və qadınlarla bol olan Stepanakerti atəşə tuturdular. O cümlədən "Koltso" "qeyri-hərbi" əməliyyatı səbəbi ilə evsiz qalmış köçkünləri. Azərbaycan hərbiləşdirilmiş təşkilatlar nəinki "bildilər" “bacardılar”, elə Qarabağa girdilər, uçdular, bombalarla və aclıqla erməni sakinləri qırmağa çalışırdılar.
Sual. Niyə siz Qarabağa girə bilmədiniz? Kifayət qədər himayə ya döyüşən insani qüvvələr yox idi?
Mütəllibov. Hər şey var idi. Başqa sözlə desək məqsədimiz Əsgəran yanında Ağdam rayonunun sərhədini keçmək idi. Orada qaçqınların müdafiəsi üçün biz onlara rast gəlməli idik. Bizdə hər şey var idi. Amma olmadı.
Cavab. Ya da istəmədiniz. Mərhum Heydər Əliyev demişkən "qan tökmə xeyrimizə olacaq".
Mütəllibov. Çünki hakimiyyət uğrunda mübarizə gedirdi (hirsi gizlədə bilmir). Nə qədər ki Mütəllibov üçün pis, o qədər də Mütəllibovun düşmənləri olan siyasi strukturlar üçün yaxşı olacaq. Bəli, bəli... bu bizim milli konsepsiyamızdır. Bəli...
Cavab. Hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmış Mütəllibovun hirsi və paxıllığı yadımıza düşdü. "Baxın, orada özbək üzün müddət oturmuşdur. Qonşuluqda erməni olmadığına görə bəxtini gətirdi".
Mövzu ilə bağlı digər materiallar:
Siyasi uzaqgörənliyin olmaması Xocalı hadisəsinə gətirib çıxırdı
Azərbaycan tərəfinin şəhadətləri
Xocalı haqqında həqiqəti söylədiyi üçün Azərbaycandan sürgün edilib
Hakimiyyətin sərəncama görə Xocalının ermənilər tərəfindən tutmadığını bildirməli idi
Ç. Mustafayev – qəhrəman, yoxsa saxtakarlıqla məşğul olan adam?
E-mail: