Դանա Մազալովայի հարցազրույցը «Գոլոս Արմենիի» թերթին

Այս հյուրին մենք սպասել ենք շատ վաղուց՝ դեռևս այն ժամանակներից, երբ աշխարհով մեկ սկսեցին տարածվել Խոջալուի դեպքերի վերաբերյալ հայերին ուղղված ստոր զրպարտանքներ և ստեր: Դանա Մազալովան չեխ լրագրող է, որը անցել է ողջ ղարաբաղյան պատերզմի բովով, աշխատել է աշխարհի մյուս պայթյունավտանգ կետերում, ինչպես նաև բազմաթիվ ֆիլմերի և հոդվածների հեղինակ է: Հենց Մազալովային է հաջողվել 1992թ. մարտին տեսնել այն կադրերը, որոնք փետրվարի վերջին նկարահանել էր ադրբեջանցի հեռուստալրագրող և օպերատոր Չինգիզ Մուսթաֆայեվը Աղդամից ոչ հեռու:

- Դանա, ե՞րբ ձեզ մոտ հետաքրքրություն առաջացավ մեր տարածաշրջանի և Հայաստանի նկատմամբ:
-1982թ. իմ կոլլեգան առաջարկեց ինձ ավտոբուսով մեկնել ԽՍՀՄ, և ես առանց մտածելու ընտրեցի Երևանը: Դա պատահական որոշում չէր. դրանից մեկ տարի առաջ ինձ նվիրել էին մի գիրք, որը կոչվում էր «Հայաստանի ճարտարապետական հուշարձանները»: Այսպիսով առաջին անգամ ես հայտնվեցի Հայաստանում, և իմ ամենամեծ տպավորությունները ստացա Գոշավանքից: Եղեկեցու տարբեր հատվածներում կանգնած մի խումբ երիտասարդներ երգում էին հին հայկական երգեր: Դա ուղղակիր անմոռանալի էր. հոյակապ ակուստիկա և հոյակապ երաժշտություն:

Բացի դրանից ինձ ապշեցրին հայի աչքերը: Ինձ թվում է, որ նրանցում սառչել է յուրահատուկ մի արտահայտություն, որը ես կանվանեի «հաղթական հնազանդության»: Առհասարակ ես շատ եմ սիրում նայել հին ժողովուրդների ներկայացուցիչների աչքերին: Գոյություն ունի մի տեսություն, համաձայն որի բարբարոսները ավելի քաղաքակրթված ազգերին հարթավայրերից քշել են դեպի սարեր: Այդպես է եղել նաև Կովկասում, որտեղ, ըստ իս, ինչ-որ կախարդական և խորհրդավոր մի բան կա: Ղարաբաղում կարելի է հանդիպել ծերունիների, որոնք ինչպես հարկն է կարդալ չգիտեն, սակայն նրանցում կա այնպիսի մի իմաստություն, որին աշխարհի բոլոր համալսարաններում սովորած մարդն անգամ չի կարող հասնել: Առհասարակ Հայաստանն ինձ համար եվրոպական և քրիստոնեական մշակույթի կենտրոններից մեկն է: Այսպիսով բնական էր, որ ես այստեղ եկա երկրաշարժի և պատերազմի ժամանակ որպես լրագրող՝ լուսաբանելու դեպքերը: Անընդհատ վազվզոցի մեջ էի. Երևանից գնում էի Ստափանակերտ, Բաքու, Մոսկվա: Փորձում էի լուսաբանել պատերազմը երկու կողմերից. եղել եմ և հայկական, և ադրբեջանական խրամատներում:

- Ե՞րբ առաջին անգամ իմացաք, թե ինչ է կատարվել Խոջալուում:
- 1995թ. ապրիլին չեխական «Ռեֆլեկս» շաբաթաթերթում լույս տեսավ իմ հոդվածը, որտեղ ես շարադրել էի ինձ հայտնի ամեն ինչ: 1992թ. մարտի կեսերին ադրբեջանցի լրագրող և օպերատոր Չինգիզ Մուսթաֆայեվը, որի հետ մենք ընկերներ էինք, Բաքվում իր տանը ինձ ցույց տվեց անմշակ տեսանյութեր, նկարահանված Աղդամի մոտակայքում: Հատուկ ուզում եմ շեշտել, որ Չինգիզը միակ օպերատորն էր, որը նկարահանել էր այնտեղ մահացած մարդկանց դիակները: Սակայն Մուսթավայեվի նկարահանած տեսանյութերը ոչ մի ընդհանուր բան չունեն այն վիդեո և ֆոտոկադրերի հետ, որոնք ադրբեջանական կողմը ներկայացնում է որպես նրա նկարհանած նյութեր:

Չինգիզը ուղղաթիռով մեկնել էր այնտեց և մահացածների դիակների մի մասը դուրս էր բերել հողին հանձնելու համար: Դրանք թուրք մեսխեթցիների դիակներն էին, որոնք գտնվում էին Աղդամից մոտավորապես տաս կմ հեռավորության վրա: Տարածքը գտնվում էր ադրբեջանցիների վերահսկողության ներքո, իսկ դիակների մոտ Չինգիզը նկատեց զինվորական հագուստով մի մարդու, որը չվախեցավ ադրբեջանական ուղղաթիռից: Այս ամենը ես տեսել եմ նրա ցույց տված տեսանյութերում: Երբ մի քանի օր անց Չինգիզը վերադարձավ մնացած դիակների հետևից, նրան ուղղակի ապշեցրեց դիակների վիճակը. նրանց գանգամաշկերը հանված էին:

- Ադրբեջանական կողմը ցուցադրում է մերկ և բռնաբարված երեխաների, կանանց այլանդակված դիակների սարսափելի տեսանյութեր: Արդյոք կա՞յին նմանատիպ տեսանյութեր Մուսթաֆայեվի մոտ:
- Կրկնում եմ, Մուսթաֆայեվի նկարահանած տեսանյութերում ոչ մի նմանատիպ բան չկար՝ ոչ մերկ կանայք և երեխաներ, ոչ գանգամաշկած տղամարդկանց դիակներ: Սակայն ես լավ եմ հիշում, որ մարդկանց ծնկներին կրակել էին նախքան սպանելը: Մուսթաֆայեվը առաջին մասնագիտությամբ բժիշկ էր, և նա հասկացավ, որ այդ մարդիկ երկար և տանջալից մահով են մահացել և արյունաքամ են եղել: Ամենայն հավանականությամբ նրանց վրա կրակել են շատ մոտիկ տարածությունից և նշան են բռնել հենց ծնկներին: Ինչ-որ մեկը դիտմամբ սպանել է այս մարդկանց, սակայն ո՞վ և ի՞նչ նպատակով, չեմ կարող ասել: Ես ասում եմ միայն այն, ինչ տեսել եմ:

- Մուսթաֆայեվը ինչ-որ կերպ մեկնաբանու՞մ էր այս տեսանյութը:
- Այն դժվար է մեկնաբանել: Նա միայն ասաց. «Դու հասկացա՞ր: Ես այժմ վախենում եմ ման գալ Բաքվում առանց զրահաբաճկոնի»: Գիտեք, մի քանի ամիս անց Մուսթաֆայեվը սպանվեց: Ի դեպ, Չինգիզը դիմավորեց իր մահը իսկական արհեստավարժի նման: Նա կանգնած էր տեսախցիկը ձեռքին և, մեջքին հարված ստանալով, անմիջապես այն շրջեց իր ուղղությամբ:

- Ի՞նչ եք կարծում, որտե՞ղ կարող են լինել այժմ Մուսթաֆայեվի իրական տեսանյութերը:
- Ամենայն հավանականությամբ այն հեռուստաընկերության արխիվներում, որտեղ նա աշխատում էր: Պետք է փնտրել:

- Ձեզ ինչպե՞ս հաջողվեց վերցնել այն հայտնի հարցազրույցը Մութալլիբովից, որը 1992թ. ապրիլի 2-ին տպագրվեց «Նեզավիսիմայա գազետա» թերթում և փաստորեն լույս սփռեց փետրվարի վերջի Աղդամի դեպքերին:
- Հենց Չինգիզի տեսանյութերը ինձ մոտ հարցեր առաջացրերցին Մութալլիբովին, ում այն ժամանակ, ինչպես գիտեք, պաշտոնաթող էին արել Խոջալուի դեպքերից հետո: Բացի դրանից շատ տրամաբանական է, որ լրագրողը հարցազրույց է վերցնում պաշտոնաթող եղած նախագահից:

- Հետագայում Մութալլիբովը հերքեց իր խոսքերը խաղաղ բնակիչների տարհանման համար բացված հումանիտար միջանցքի գոյության մասին:
- Դա նրա գործն է: Ես գիտեմ, որ նա դա ասել է: Եվ դա կարող են հաստատել «Նեզավիսիմայա գազետա» թերթի աշխատակցուհիները, որոնք մեկնաբանում էին հարցազրույցը և կոլլեգա լրագրողները, որոնք լսում էին ձայնագրությունը: Կարող եմ ավելացնել, որ Ադրբեջանում հենց ինձ՝ լրագրողիս են մեղադրում այս հարցազրույցի համար: Այսինքն ես մեղավոր եմ, որ առաջնորդվում եմ դեմոկրատական ժուռնալիստիկայի սկզբունքներով:

- Դուք հետագայում ձեր աշխատություններում վերադարձե՞լ եք արդյոք այս խնդրին:
- Չեխ ընթերցողի համար այս ամենը հետաքրքրություն չի ներկայացնում և այն ակտուալ է դառնում միայն այն դեպքում, երբ առընչություն է ձեռք բերում ներկայի հետ, ինչպես տեղի ունեցավ ոչ վաղ չեխական Լիդից քաղաքում: Դուք գիտեք, որ այս փոքրիկ քաղաքի բնակչությունը ամբողջովին բնաջնջվել էր նացիստների կողմից Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի տարիներին, և այժմ այնտեղ զոհերի հիշատակին նվիրված հուշակոթող է տեղադրված: Իմանալով, որ Լիդիցում փետրվարի 26-ին ինչ-որ միջոցառում է կազմակերպվում, ես խորհրդակցեցի ընկերներիս հետ և որոշեցի մեկնել այնտեղ: Ցավոք սրտի չեխական կողմը չէր ստուգել ադրբեջանցիների կողմից հատկացված նյութերը, սակայն հայկական դեսպանության միջամտության արդյունքում Լիդից չժամանեցին միջոցառմանը հրավիրված մի շարք պաշտոնյաներ, ինչպես օրինակ մշակույթի նախարարը:

Ես մոտեցա ադրբեջանական կազմակերպության ղեկավար Նազարովին և հարց ուղղեցի նրան. «Որտեղի՞ց ձեզ այս լուսանկարները, որոնք դուք ներկայացնում եք որպես Խոջալուի դեպքերի նկարահանումներ»: Ես խոսեցի նաև թանգարանի աշխատակիցների և Լիդիցի քաղաքապետի հետ, ելույթ ունեցա հավաքվածների առջև և պատմեցի ինձ հայտնի ամեն ինչ փաստերով ու հղումներով: Ես նաև շեշտեցի, որ տվյալ միջոցառումը ծաղրանք է նացիստների զոհերի հիշատակին, և դա ուղղակի անընդունելի է: Մենք չենք ցանկանում, որ ինչ-որ մեկն օգտագործի մեր հուշարձանները ու հիշատակը սեփական շահերի և կեղտոտ քարոզչության համար, առավել ևս կեղծիքների միջոցով:

- Եկեք ավարտենք զրույցը այն թեմայով, որով սկսեցինք՝ Հայաստանում ինչ-որ հատուկ ոգեղենության առկայության մասին: Դուք այժմ այն զգու՞մ եք:
- Ինձ թվում է, որ դուք սկսել եք կորցնել այդ ոգեղենությունը երկրաշարժից անմիջապես հետո: Երբ մարդիկ ուտելու բան չունեն, երբ շուրջը ցուրտ է և մութ, երբ երկիրը շրջափակման մեջ է դժվար է պահպանել մշակույթն ու վերաբերմունքը շրջապատի նկատմամբ: Դրան գումարած պատերազմը, որն ունենում է բազմաթիվ հետևանքներ, ինչը հատկապես զգացվում է հետխորհրդային տարածքում: Ես դա կանվանեի թույլատրելիի զգացողության և չափի թուլացում: Այդպես է լինում Ռուսաստանում չեչենական պատերազմից հետո, երբ հայտնվում են մայոր յեվսյուկովներ, այդպես է լինում Բոսնիայում, այդպես է նաև Հայաստանում և Ադրբեջանում: Մարդիկ ընտելանում են այն իրավիճակին, երբ ամեն ինչ թուլատրելի է, բարոյականությունը ակնում է ապրում, տեղի է ունենում ակնհայտ հետընթաց: Այսպիսին են, ցավոք, պատերազմի անխուսափելի հետևանքները:

Հետգրություն. Դանայի հետ մեր հանդիպման ընթացքում մի հետաքրքիր միջադեպ տեղի ունեցավ: Հյուրանոցի միջանցքում հայտնվեց «Սև այգի» գրքի հեղինակ Թոմաս դե Վաալը և հետքրքրվեց, թե ով է խոսում տեսախցիկի առջև: Մենք ասացինք, որ նա չեխ լրագրող է, որը խոսում է Խոջալուի մատույցներում տեղի ունեցած դեպքերի մասին: Դե Վաալը, որը համարվում է ղարաբաղյան հարցի հետազոտող և սիրում է խելոք դեմքով բոլորին խորհուրդներ տալ, թե ոնց պետք է այն լուծել, անսպասելի ռեակցիա ցույց տվեց. նա անհասկանալի պատճառներով սկսեց նյարդայնանալ և հապճեպ հեռացավ առանց հետաքրքրվելու, թե ինչի մասին էր խոսում Մազալովան: Ահա այսպիսի մի «հետազոտող» և «փորձագետ», որն ըստ էության առանց այդ էլ ամեն ինչ գիտե ղարաբաղյան պատերազմի իրողությունների մասին…

Այլ նյութեր՝

Ռամիզ Ֆաթալլիյևի հարցազրույցը

Ադրբեջանցիների վկայոիտյունները

Այազ Մութալիբով՝ Հոգուս մեջ ես մարդասեր եմ

«Ինձ հրամայեցին անմիջապես զեկուցագիր գրել և արձակուրդ վերցնել»

Ո՞վ է Մուստաֆաևը՝ հերոս թե կեղծարար

Ես նրանց հետ էի գնում

Աննախադեպ զեղծարարութուննների և կեղծարարութունների ժամանակագրություն