Սվետլանա Իգորևնա, Դուք այն լրագրողներից եք, որ լուսաբանել են Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտը: Պատմե՛ք, խնդրեմ, ի՞նչպես ստացվեց, որ հայտնվեցիք իրադարձությունների էպիկենտրոնում:
Ղարաբաղում ես հայտնվեցի 1992 թվականին՝ ինձ բնորոշ մասնագիտական հետաքրքրությունից դրդված: Դա, ես կասեի, “երկրի շերտերում տեղաշարժերի” մի ժամանակ էր. ամեն ինչ տեղից շարժվում էր, ու ճաքեր էին բացվում պետական ու մարդկային գործունեության բոլոր շերտերում: Փոխվում ու խառնվում էին հասկացությունները: Եվ մարդիկ, կարծես ծնկները թուլացած, ընկնում էին, բառիս բուն իմաստով, այդ նորաստեղծ ճեղքերը: Քաղաքագետները էքսպերիմենտներ էին անցկացնում, և դրանց մեջ գլխավորը ինքնորոշման էքսպերիմենտն էր: Անշուշտ կարևոր, իսկ առանձին հանրապետությունների համար՝ կենսական մի էքսպերիմենտ: Բայց չունենալով միմյանցից խաղաղությամբ հեռանալու փորձ ու օրենքներ՝ նրանք պատերազմ էին սկսում:
Այդ տարիներին ես աշխատում էի Լենինգրադի հեռուստատեսությունում և ծանոթ էի շատերին, ով հետևում էր Ղարաբաղի իրադարձություններին և լուսաբանում դրանք կենտրոնական և լենինգրադյան մամուլում: Ծանոթներիս թվում էին լենինգրադցի գրող Իգոր Բաբանովը, նրա հետ միասին Ղարաբաղի մասին ինֆորմացիա հավաքող Կոնստանտին Վոյևոդսկին և այլոք: Երբ հետևում էի կենտրոնական հեռուստատեսությամբ հեռարձակվող ռեպորտաժներին, հասկանում էի, որ ներկայացվող տեղեկատվությունն ինձ համար անբավարար է: Պատերազմը գիտեի միայն դասագրքերից: Ինձ միշտ ավելի շատ հետաքրքրում էին մարդիկ, և այդ պատճառով պարտքս էի համարում հասկանալ, թե ինչպես են պատերազմի պայմաններում ապրում հասարակ մարդիկ, ինչպես են նրանք ընկալում այն, ինչ տեղի է ունենում իրենց հողի վրա՝ հասկանալ ու պատմել այս ամենի մասին: Ղարաբաղ մեկնելու խնդիրը հեշտ լուծվեց, քանի որ ծնունդով ղարաբաղցի մի ծանոթ ունեի, որը հեռուստատեսային օպերատոր էր, և որի ընտանիքը մնացել էր ծննդավայրում: Մեկ շաբաթ բարենպաստ եղանակի սպասումով Երևանում անցկացնելուց հետո, ուղղաթիռով մեկնեցինք Ղարաբաղ: Թռիչքի պահին ենթարկվեցինք հրետակոծության: Ուղղաթիռում կային վառելիքով տակառներ, բայց, բարեբախտաբար, գնդակն անցավ ճիշտ ու ճիշտ տակառների արանքով, որի շնորհիվ էլ փրկվեցինք, թե չէ ես էլ պիտի հիմա երկնքում թռչելիս լինեի: Օդանավակայանը քարուքանդ էր, ու մենք ստիպված էին վայրէջք կատարել լեռներում: Մինչև Ստեփանակերտ հասանք մեքենայով՝ բարձր արագությամբ, մահից փրկվելու համար: Ստեփանակերտում բնակվեցինք մի նկուղում, որտեղ ապրում էին կամավորներ, պայթեցված հեռուստակայանի նախկին աշխատակիցներ: Կային նաև դասախոսներ, դերձակներ, մի խոսքով՝ այսպես կոչված ծառայողներ: Ամենախաղաղ մասնագիտությունների տեր մարդիկ: Դիմացը ապրում էին մի քանի ընտանիք՝ կանայք, երեխաներ ու մի տարեց մարդ: Առաջին օրը ծանոթացա ստուդիայի նախկին օպերատորի հետ. նա հրավիրեց ինձ իր կիսավեր տուն: Նրա ծնողներն ու եղբայրը ապրում էին նկուղում: Բնակարանը կանգուն էր, բայց սառը՝ ո՛չ լույս կար, ո՛չ ջուր: Պահածոյացված ինչ-որ բան կերանք: Ու, իհարկե, երկար խոսեցինք պատերազմից:
Ես նրանից չլսեցի այլազգիներին վարկաբեկող բառեր: Նա ասում էր, որ չի ուզում, որ խաղաղ բնակիչներ զոհվեն կռվով բռնված բնակավայրերում: Ասում էր, որ ստիպված է պաշտպանել  իր տունը, իր հողն ու հարազատներին: Իսկ հաջորդ օրը իմ նոր երիտասարդ ու տաղանդավոր ծանոթը զոհվեց:
Դա իմ առաջին առերեսումն էր մահվան հետ՝ մահ, որ բերում է պատերազմը: Հետո շատ մահեր տեսա այդ պատերազմում:

Հայտնի է նաև, որ Դուք միակն էիք, ում հաջողվեց տեսագրել Խոջալի գյուղի բնակիչների փոխանցումը ադրբեջանական կողմին: Պատմե՛ք, խնդրեմ, ի՞նչպես տեղի ունեցավ այդ հանդիպումը, ինչպե՞ս հայտնվեցիք այնտեղ, ի՞նչու որոշեցիք ճանապարհել նրանց և մինչև ու՞ր հասաք հետները:
Ղարաբաղ ժամանելուս հաջորդ օրը, առավոտյան, մենք սկսեցինք նկարահանումները և ուղևորվեցինք առաջնային գիծ, ուր զինադադարի սահմանված ժամն էր: Հենց այնտեղ էլ պիտի տեղի ունենար Խոջալիի բնակիչների հանձնումը ադրբեջանական կողմին:

Ձեզ հաջողվե՞ց զրուցել նրանց հետ կադրից դուրս: Միգուցե նրանք ինչ-որ բան փորձեցին Ձեզ ասել կամ ակնարկել այն սարսափների մասին, որ վերապրել էին, բայց վախենում էին պատմել:
Ես խոսեցի նրանց հետ թարգմանչի միջոցով՝ մինչև նկարահանումը: Եվ այն, ինչ նրանք պատմեցին ինձ նկարահանման ժամանակ՝ արդեն կոնկրետ հարցերիս պատասխանելիս, կրկնում էր առանց միկրոֆոնի պատմածը: Հաստատում եմ այս հանգամանքը նաև այսօր՝ քսան տարի անց: Առավել ևս, որ իմ մասնագիտական ու մարդկային սկզբունքները թույլ չեն տալիս ինձ այլ կերպ վարվել:

Ձեզ հետ կայի՞ն հայ զինվորականներ: Ինչպե՞ս էին նրանք վարվում խոջալեցիների հետ՝ ստիպում առաջ շարժվել ավտոմատի փողի տակ կամ ագրեսիվ վերաբերմունք ցուցաբերում նրանց և կամ Ձեր հանդեպ:
Իհարկե, ազատամարտիկները նրանց կողքին էին՝ ավտոմատները ձեռքներին, բայց հակառակ կողմում, որին պիտի հանձնվեին այդ բնակիչները, ադրբեջանցի զինվորներն էին՝ ևս զինված: Չեմ կարող ասել, թե ուղեկցողները խոջալեցիների հետ խոսում էին կոպիտ կամ բիրտ ձևով: Ամեն ինչ գործնական տոնի սահմաններում էր՝ առանց գոռոցների: Չնայած որ պատերազմական վիճակը չէր նպաստում դրան:

Նկատե՞լ եք արդյոք բռնության հետքեր փախստականների վրա: Արյունազեղումներ, վերքեր, ծեծի հետքեր, կաղում էր արդյոք որևէ մեկը կամ բռնվում մարմնի ցավող մասից:
Չեմ տեսել ո՛չ ծեծի և ո՛չ էլ այլ բռնության հետքեր: Իրոք, նրանք տոնական տեսք չունեին: Բայց դե՛, իմ տեսքն էլ հյուր գնալու չէր:

Ի՞նչն է ամենից շատ մխվել հիշողության մեջ:
Ամենից սուր զգացումները ապրում էի, երբ նայում էի կանանց ու երեխաներին, որ բնավ էլ պատերազմի դառնությունը քաշելու համար չէին ծնվել, նույնը և տղամարդիկ, որ ստիպված էին թողնել իրենց ընտանիքները և զենք վերցրել՝ պաշտպանելու իրենց տները, որ ես տեսա ավերված ու հրկիզված: Հոսպիտալներում տեսա ականջները կտրած մարդկանց, ականատես եղա Ստեփանակերտի ծննդատան ռմբակոծմանը: Շատ ու շատ ավերված բնակելի շենքեր տեսա: Ծանոթացա մի տղայի հետ, ում ընտանիքը կոտորել էին նրա աչքի առաջ: Տղան հասցրել էր թաքնվել մահճակալի տակ: Ավելի ուշ գերիներ տեսա բանտում, զրուցեցի մի երիտասարդ ադրբեջանցու հետ, որն ապրում էր իրենց գերեվարված որդու վերադարձին սպասող մի հայկական ընտանիքում, և կարող եմ ասել (կա նաև խոսքս հաստատող տեսագրությունը), որ այդ երիտասարդը կատեգորիկ դեմ էր Ղարաբաղում հայ կամավորների դեմ պատերազմելուն: Նա ասում էր՝ ավելի լավ է մեռնել, քան գնալ սպանելու մարդկանց, ում հետ մեծացել ես: Նա հասկանում էր, որ նման պատասխանը կարող է հետագայում իր դեմ օգտագործվել, և ես հնարավորություն տվեցի նրան շեղվելու հարցից, սակայն նա պնդեց, որ ուզում է խոսել այդ թեմայով: Տղային տան անդամի պես էին վերաբերվում, ու դրա մասին էլ նա պատմում էր առանց իմ կողմից որևէ ճնշման: Առավել ևս, որ ես երբեք սյուժեներումս չեմ օգտագործել ո՛չ ադրբեջանցի և ո՛չ էլ որևէ այլ ազգի արժանապատվությունը նվաստացնող արտահայտություններ, քանի որ հասկանում և հարգում եմ ցանկացած ազգություն: Այդ հանդիպումը ևս մխվել է հիշողությանս մեջ:

Դուք արդեն 20 տարի է, ինչ հեռացել եք Ղարաբաղյան պատերազմի թեմայից, և, կարծում եմ, կարող եք թարմ հայացքով գնահատել իրավիճակը: Ասացե՛ք, Ձեր կարծիքով, ի՞նչու ադրբեջանական կողմը 23 տարի անց սկսել է ականատեսների վկայություններ հավաքել, և ի՞նչու չէր արել դա այն ժամանակ՝ թարմ հետքերով:
Ես շատ բան եմ տեսել կյանքում, բայց այն, ինչ կատարվում է այսօր, նման է մասսայական պսիխոզի: Ինձ համակում է զգացումը, որ օդը վարակված է ագրեսիայով և արյան ծարավով: Ասես, նոր Դրակուլայի գայուստի ականատեսն ենք:
Ես հասկանում եմ այն պահին մարդկանց պահվածքի բոլոր հոգեբանական նրբությունները: Նրանք կարող էին խորամանկել կամ թաքցնել իրենց մտքերը սահմանն անցնելիս, բայց ոչ այդպես զգացմունքային ու մանրամասն կերպով պատմել՝ ի պատասխան իմ հարցերին: Եթե պատկերավոր ասենք՝ դա նրանց բալեր չէր ավելացնելու: Ու եթե այսօր այդ կանայք, որոնց Ադրբեջանում չգիտես ինչու հարցեր են տալիս 23 տարի անց միայն, լրիվ հակառակ կարծիք են արտահայտում, դա մնում է միայն իրենց սեփական խղճին և այն մարդակնց խղճին, ովքեր հաջորդական անգամ փորձում են պատերազմի կրակ բորբոքել՝ թեկուզ պրոպագանդիստական, բայց պատերազմի: Իսկ պատերազմը վարակիչ է: Ու եթե քաղաքական գործիչները դաս չեն քաղում իրենց ժողովրդի, իրենց երկրի զավակների կորուստից, ապա գործի են դրվում ամենատարբեր մեթոդներ, նույնիսկ տարեց մարդկանց հարցումները տասնամյակներ անց, երբ այդ մարդիկ, իրենց իշխանավորների, գաղափարախոսների և արյունահեղության ջատագովների ստեղծած պայմաններում կարող են միայն մի ձևով պատասխանել՝ ժխտել ամեն մի դրական բան, որ ասել են նախկին հակառակորդի մասին:  
Ֆրանկլին Ռուզվելտը, որին ես հարգում եմ շատ առումներով, ժամանակին ասել է. “Որպեսզի քաղաքակրթությունը կարողանա գոյատևել, պիտի զարգացնենք մարդկային հարաբերությունների գիտությունը և ամենատարբեր ազգերի՝ միասին ու մեկ երկրի վրա ապրելու ունակությունը”:
Ամենազարմանալին այն է, որ հասարակությունը իբրև ամբողջություն չի ընդվզում “պատերազմ” բառի դեմ: Երևի, դա է պատճառը, որ քաղաքական գործիչները թույլ են տալիս մի ազգի մեջ ատելություն սերմանել մյուսի հանդեպ՝ այսպես եմ ես գնահատում 22 տարի անց հարցումների անցկացումը այն դժբախտ կանանց շրջանում, որոնք դարձել են պատերազմի զոհ: Հոգևոր հայրերն էլ բառ չեն կարողանում գտնել, և չեն ցանկանում զոհաբերել իրենց՝ հանուն հոտի փրկության:

Շնորհակալություն
Հարգանքներով՝ Ս. Կուլչիցկայա, Սանկտ-Պետերբուրգի լրագրողների միության անդամ:

ՄԵԿՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ